خانواده و رسانه (2)؛ کودک وتلویزیون

کاظم علی محمدی^*

برنامه­های تلویزیون قطعا ارزش­های کودکان و برداشت­های آن­ها را از دنیا و واقعیت­های جامعه تحت تأثیر قرار می­دهند؛ به ویژه هنگامی که این تأثیرات مداوم به صورت انباشتی باشد. بزرگسالان این توانایی را دارند که بین واقعیت و افسانه و خوب و بد تمایز بگذارند و بتوانند ذهنشان را از چیزی که جلوی چشمشان به نمایش درآمده است، جدا کنند. ولی کودکان خام و احساساتی هستند. آ­ن­ها چیزی را که می­بینند و می­شنوند، باور می­کنند و دیدگاه­هایی را که به صورت دیداری و شنیداری جذاب به آن­ها ارائه می­شود، قبول کنند. کودکان این آمادگی را دارند که خود را با شخصیت­های محبوب و قوی تلویزیون شبیه­سازی کنند و به مرور زمان، نقطه­نظرهای مثبت و منفی آن­ها را بپذیرند. به نظر می­رسد که کودکانِ بسیار تأثیر پذیر یا عجول، بیش­تر مستعد این هستند که صحنه­های خشونت آمیزی را که می­بینند، نمایش دهند و اجرا کنند؛ درحالی که کودکان دیگر ممکن است دچار کابوس شوند و از صحنه­هایی که دیده­اند بترسند(همان، ص124و 125).

ما معتقدیم که تلویزیون به صورت یک واقعیت زندگی درآمده است و نمی­توان از آن چشم­پوشی کرد. با این حال باید از آن به صورت موردی استفاده شود. والدین باید برای استفاده سالم از تلویزیون دست به انتخاببزنند؛ به این ترتیب که برنامه­های تلویزیون و زمانی را که کودکان برای تماشای آن سپری می­کنند، تحت کنترلدرآورند (همان، ص125).

با توجه به این­كه اكنون تلویزیون، قصه­گو، نصیحت­گر، معلم و پدر و مادر ملّی بچه­ها شده است. والدین بایستی به كودكان بگویند و آنان را توجیه كنند كه تلویزیون منبع قابل اطمینانی برای شناخت دنیای خارج نیست و برای این­كه بچه­ها كم­تر تلویزیون ببینند باید تفریحات دیگری مهیا شود.

پدران، مادران و مدرسه تا حد امكان باید به كودكان كمك كنند و درصدد كاهش تأثیرات سوء تلویزیون در زندگی كودكان و نوجوانان برآیند. اما متأسفانه بسیاری از والدین از جنبه­های منفی تلویزیون آگاهی ندارند یا به آن اعتقادی ندارند و اكنون به نظر می­رسد كه كنترل والدین بر فرزندان بیش­تر بر روی مدت زمان تماشای تلویزیون است و آنان به نوع برنامه­های تلویزیونی حساسیت چندانی ندارند. كودكان به چشمان خود اعتماد می­كنند و بر این باورند که آن­چه از تلویزیون می­بینند قابل اعتماد است(یحیایی ایله ای، 1385).

رابطه تماشای تلویزیون با چاقی و افت تحصیلی در کودکان و نوجوانان

«نتایج یک تحقیق نشان می‌دهد، کودکانی که در سنین پایین بیش از دو ساعت در روز تلویزیون تماشا می‌کنند از دیگر کودکان چاق‌تر و کم‌هوش‌تر هستند. محققان طی یک تحقیق 8 ساله متوجه رابطه مستقیم بین ساعات تماشای تلویزیون در سنین جوانی و پیشرفت دانشگاهی آنها شدند. نتایج این تحقیقات نشان داد که یک کودک 2 ساله که روزانه چند ساعت را در مقابل تلویزیون سپری می‌کند با احتمال بیشتری با چاقی مفرطروبه رو شده و تا سن 10 سالگی دچار مشکل خواهد شد. کودکانی که بیشترین میزان تماشای تلویزیون را دارند با احتمال کمتری در فعالیت‌های فیزیکی شرکت می‌کنند و در عین حال بیشتر به سراغ هله هوله‌ها و غذاهای ناسالممی‌روند. چاقی و کاهش شرکت در فعالیت‌های کلاسی و مانند آن باعث می‌شود، این کودکان با احتمال بیشتری مورد اذیت و آزار هم کلاسی‌های خود قرار بگیرند. این تحقیقات نشان می‌دهد والدین به صورت ناخواسته ممکن است آسیب‌های بالقوه‌ای را برای فرزندان خود به همراه بیاورند.

محققان دانشگاه‌های مانتریال و میشیگان عادات تماشای تلویزیون را در بیش از هزار و 300 کودک که بین 2 تا 4 سال سن داشتند بررسی کردند. سپس عملکرد آنها در مدرسه و وزن آنها نیز تا سن 10 سالگی در این تحقیقات گنجانده شد. این تحقیقات نشان داد کودکانی که روزانه بیش از دو ساعت تلویزیون تماشا می‌کنند، به طور متوسط 7 درصد کارایی کمتریدر کلاس دارند و با احتمال 10 درصد بیشتراز سایر دانش‌ آموزان ممکن است مورد آزار و اذیت قرار بگیرند (نادر، 2010).

همچنین نتایج تحقیقات مختلف نشان می دهند:

• تلویزیون در نحوه گذران اوقات فراغت كودك تغییر ایجاد می‌كند وفعالیتهای خارج از خانه را كاهش می‌دهد:
•  كودك در فاصله یك تا سه سالگی، با بازی با همسالان بخش عمده‌ای از مهارت‌های اجتماعی را می‌آموزد كه عدم حضور او در جمع باعث می‌شود تا كودك این مهارت را نیاموخته و به فردی «درون‌گرا» تبدیل شود؛
• فراگیری رفع مشكلات شخصی، مهارتی است كه كودك تنها با حضور در اجتماع و ارتباط با همسالان می‌آموزد. بنابراین دور ماندن او از اجتماع همسالان و حتی بزرگسالان؛ او را به فردی ناتوان، خجالتی، ترسو و گریزان از اجتماع تبدیل می‌كند.
• تماشای بی‌رویه تلویزیون منجر به بروز چاقی، صرع، سردرد و ضعف عمومی در كودكان می‌شود؛
• تلويزيون تاثيرنامطلوبي بر خواب كودكان مي‌گذارد. بنا بر اين تحقيقات به‌نظر مي‌رسد نوزادان وكودكان نوپايي كه بيشتر وقتشان را جلوي تلويزيون مي‌گذرانند بيشتر از بقيه كودكاندچار كمبود خواب مي‌شوند. بخصوص کودکانی که دراتاق‌ خواب‌شان تلویزیون دارند با احتمال بیشتری دچار مشکلات خواب میشوند.
• كودكان زير دو سال ونيم كه بيشتر تلويزيون تماشا مي‌كنند در محاسبات ساده رياضياتي عملكرد نامطلوبتريدارند؛
• كودكان خردسالي كه بيش از دو ساعت در روز تلويزيون تماشا مي‌كنند در سنين نوجواني با مشكل در دقت و توجه كردن مواجه مي‌شوند؛
• تماشاي تلويزيون در سن پايين رفتارهاي قلدرمأبانه را در كودكان افزايش مي‌دهد؛
• تماشاي زياد تلويزيون باعث بلوغ زودرس  و شروع‌ فعالیت جنسی زودهنگامدرنوجوانان مي‌شود؛
• تماشاي فيلمهاي خشونت‌بار در کودکی زمينه رفتارهاي خشن را دربزرگسالي فراهم مي‌كند؛
• تماشاي زياد تلويزيون، كودكان را در معرض ابتلا به اختلالات رواني قرار مي‌دهد؛
• و...

تأملی کوتاه بر یک گزارش آماری

«بینندگان كودك و نوجوان ایرانی در فصل بهار [سال 1385]، روزانه 4 ساعت و 21 دقیقه تلویزیون تماشا كرده‌اند و این در حالی است كه همواره نسبت به تماشای زیاد تلویزیون در دوران كودكی و تبعات زیانبارآن بر تندرستی افراد در دوران میانسالی هشدار داده شده است.

به گزارش ایسنا، در حالی كه یافته‌های علمی به كررات ثابت كرده است كه تماشای بیش از 2 ساعت تلویزیون در روز طی دوران كودكی و نوجوانی، باعث می‌شود كه در سن 26 سالگی، فرد به 17 درصد اضافه وزن، 15 درصد عدم تناسب بدنی، 15 درصد كلسترول بالا و 17 درصد استعمال سیگار مبتلا شود، كودكان ایرانی دو برابر این میزان به برنامه‌های رسانه‌ی ملی توجه نشان می‌دهند.

همچنین بر اساس آمار مركز تحقیقات و سنجش برنامه‌یی صدا و سیما به نظر می‌رسد توجه كودكان و نوجوانان بیش از آن كه به برنامه‌هایی كه برایشان ساخته می‌شود، معطوف باشد؛ جذابیت‌های برنامه‌های بزرگسالان است كه آنان را پای تلویزیون نگه می‌دارد.بر این اساس، 60 درصد از كودكان و نوجوانان ایرانی در ساعت 9 تا 10 شب بیننده‌ برنامه‌های تلویزیون بوده‌اند كه این كارشناسان همواره نسبت به تماشای برنامه‌های بزرگسال توسط كودكان هشدار داده‌اند و معتقدند كودكان لایه‌های زیرین برنامه‌های بزرگسالان را متوجه نمی‌شوند و تنها لایه اولیه فیلم را برمی‌دارند» (نادر،2010).

 حال چه باید کرد؟

1. الگوی تماشای تلویزیون را زودتر جا بیندازید:

اگر می­خواهید تلویزیون تنها نقش کوچکی در زندگی کودک شما بازی کند، این الگو را از زمانی که کودکان هنوز خردسال هستند و پیش از آن که مشکلی ایجاد شود، جا بیندازید و زمانی که کودکان بزرگ­تر شدند باز هم به کنترل خود ادامه دهید. برای این منظور:

• از پیش برنامه­ریزی کنید- سعی کنید علاوه بر تلویزیون تماشا کردن کودکتان، تماشای خودتان را نیز تنظیم کنید. به محض این که از خواب بیدار شدید تلویزیون را روشن نکنید و تا دیر وقت آن را روشن نگه ندارید و با این کار یک پس زمینه ثابت برای تمام اتفاقات منزلایجاد نکنید. اگر شما یک  تماشا کننده بی­هدفبرنامه­های تلویزیون هستید، کودکانتان نیز چنین خواهند شد. برنامه­های تلویزیونی را گلچین کنید. بچه­ها از شما الگو می­گیرند_.
• جایگزین­های دیگری ارائه دهید- از تلویزیون به عنوان وسیله­ای که با آن کودکتان را یک جا آرام نگه می­دارد، استفاده نکنید. اطمینان حاصل کنید که کودکتان فعالیت­های لذت­بخش دیگرینیز دارد که او را شاد و سرگرم نگه می­دارد و تلویزیون را تنها برای تماشای برنامه­های خاصی روشن کنید.
• تماشای تلویزیون خانواده را کنترل کنید:

با بزرگ­تر شدن کودکان و تمایل  بیش از حد آن­ها به تماشای تلویزیون، باید برای تلویزیون تماشا کردن برنامه بریزید. در ابتدا تصمیم بگیرید که چه مدت زمانی و چه وقت به کودک اجازه خواهید داد که تلویزیون تماشا کند. ممکن است تصمیم بگیرید که در زمان­های معینی بدون محدودیت تلویزیون تماشا کند و یا این که در زمان­های معینی بدون محدودیت ولی تنها برنامه­های تأیید شده توسط شما را تلویزیون تماشا کند، یا این که در مدت، وقت و برنامه­ها محدودیت قایل شوید. به کودک اجازه دهید که در انتخاب برنامه­ها به شما کمک کند، ولی تأیید نهایی را برای خودتان نگه دارید. منتظر ابراز ناراحتی از سوی فرزندتان باشید.

2.  در مورد قوانین، قاطع ولی منصفانه رفتار کنید:

همیشه هنگامی که به هر دلیل می­خواهید کودکتان تلویزیون تماشا نکند، قاطع، صریح و با محبت باشید.

• سعی کنید تا حد امکان تلویزیون را در میان یک برنامه قطع نکنید. برای کودکان بسیار تلخ است که در وسط برنامه تلویزیون را خاموش کنید.
• به کودک تذکر بدهید. از قبل او را آگاه کنید که زمان تقریبی خاموش کردن تلویزیون چه موقع است. در مورد کودکان کوچک­تر، به آن­ها بگویید که مثلا ده دقیقه دیگر فرصت دارند، یا این که به آن­ها بگویید: «وقتی این برنامه تموم بشه، تلویزیون خاموش میشه!».
• اگر یک برنامه تلویزیونی با زمان صرف غذا، زمان خواب یا برنامه­های دیگر تداخل دارد، از اول اجازه تماشا کردن آن را ندهید.
• تمام اعضای خانواده را برای یک جلسه جمع کنید. از آن­ها یک تعهد جدی گروهی برای تغییر عادت­های تلویزیون تماشا کردن بگیرید. اطمینان حاصل کنید که کودکان می­فهمند که تلویزیون تماشا کردن به مقدار زیاد، برای آن­ها خوب نیست و چرا. آن­ها را برای اجرای برنامه­های تلویزیون تماشا کردن و یا کم­تر تلویزیون تماشا کردن تحسین کنید. خانواده­ای برنامه خود را با یک هفته تعطیل کامل تلویزیون تماشا کردن برای همه، شروع کرد. بعد از پایان هفته همگی از این مطلب متعجب شدند که آن طور هم که انتظار داشتند بد نشد. تعطیلات هفتگی هم می­تواند باعث تغییر عادت­ها از جمله تلویزیون تماشا کردن شود.

3. از تلویزیون به عنوان جایزه استفاده کنید.

اگر کودک شما از تماشای تلویزیون لذت می­برد، این امر می­تواند یک تقویت کننده طبیعی برای رفتارهایش باشد. می­توانید تلویزیون تماشا کردن را به فعالیت­های دیگری که قصد افزایش آن را دارید مشروط کنید. برای مثال می­توانید بگویید:« آقا سعید، اگه مشق­های شبت رو تموم کنی می­تونی نیم ساعت پیش از شام تلویزیون تماشا کنی». البته می­توان از تماشای تلویزیون به عنوان تنبیه و جریمه هم استفاده کنید. مثلا به کودک بگویید: «حمید، اگه بعد از بازی، اسباب بازی­هات رو سرِ جاشون نذاری از تماشای کارتون خبری نیست»!

4. کودک را در تماشای تلویزیون همراهی کنید.

هر زمان که ممکن باشد با کودکتان تلویزیون تماشا کنید تا در مورد چیزی که می­بینید گفتگو و بحث کنید.

• در مورد چیزی که در حال نمایش است، با یک­دیگر گفتگو کنید. آیا این داستان واقعی است یا تخیلی؟ آیا کارهایی که در حال انجام است، خطرناک است؟ آدم­ها راجع به یک­دیگر چه فکر می­کنند در مورد شخصیت­های داستان چه احساسی داری؟ این برنامه چه احساسی در تو ایجاد می­کند؟ با کودک در مورد راه­هایی که شخصیت­های داستان می­توانند بدون توسل به خشونت، مشکلاتشان را حل کنند، صحبت کنید. کودک را تشویق کنید که پایان جدیدی برای داستان بسازد.
• در مورد آگهی­های تبلیغاتی با کودک گفتگو کنید. به کودک یاد بدهید که آگهی­های تجاری را با یک دید انتقادی نگاه کند تا بدین ترتیب بفهمد که هدف آن­ها این است که به او چیزی را بفروشند. نیز کودک را متوجه جنبه اغراق آمیز پیام­ها بکنید.

5. اگر کودکتان به تماشای تلویزیون اعتیاد دارد:

• تلویزیون را به قسمتی از خانه منتقل کنید که چندان راحت و خوشایند نباشد(مثلا زیر زمین)، در آن­جا خوراکی قرار ندهید و محل را به جایی ناراحت و منزوی برای فرزندتان تبدیل کنید تا هر چه زودتر بخواهد از آن­جا خارج شود.
• تلویزیون را به بهانه تعمیر یا سرویس به تعمیرگاه ببرید و بگذارید دو هفته در آن­جا بماند. در طول این مدت، انواع جای­گزین­های متنوع را در اختیار فرزندتان قرار دهید. تا زمانی که تلویزیون به خانه بازگردانده شود، اعتیاد کودکتان از بین رفته و فورا می­توانید راه­حل ­های قبلی را شروع کنید تا از برگشت اعتیاد او جلوگیری شود.

6. تماشای برنامه‌های ویژه بزرگسالان را برای آنها به‌شدت منع كنیم.

ناتوانی در تفكیك رفتارهای درست و نادرست شخصیت‌های تلویزیونی، آنها را گیج و سردرگم می‌كند. نكته مهم این‌كه اغلب كودكان به دلیل آن‌كه رفتار شخصیت‌های منفی داستان (اعم از داستان‌های طنز یا جدی) برایشان جلب نظر می‌كند، دقیقاً‌ از همان رفتارهای نادرست الگوبرداری كرده و آنها را تكرار می‌كنند. بنابراین منع تماشای برنامه‌های ویژه بزرگسالان با روشی منطقی و درست را فراموش نكنیم.

1. اگر كودك به تماشاي برنامه‌ای كه از نظر ما مناسب نيست، علاقه‌مند است، به‌جای دعوا و جنجال دليل ممنوعيت را به دقت برای او شرح دهيم. اگر قانع نشد، كنار او بنشينيم و نكات منفی برنامه را با روشی درست براي او توضيح بدهيم. مثلاً‌ رفتار نادرست يكی از شخصيت‌هاي داستان را از ابتدا تا انتهای برنامه، با شيوه‌ای منطقی به او گوشزد كنيم.

7. واداشتن کودکان به فعالیت جسمی، چه به صورت ورزش‌های منظم باشد و چه به صورت بازی آزادباشد، می‌تواندبه کاهش تماشای تلویزیون بوسیله کودکان کمک کند. شواهد زیادی وجود دارد که بازی همراه بافعالیت جسمی باعث سالم‌تر شدن، شادمان‌تر شدن و پیشرفت درسی کودکانمی‌شود.ساده‌ترین کاری که شما می‌توانید برای تشویق کودک‌تان به فعالیتجسمی بیشتر انجام دهید،این است که خودتان در ورزش با او همراه شوید.

منابع:

1. پنتلی، الیزابت (1386)،راهنمای کامل تربیت کودک، ترجمه اکرم قیطاسی، تهران نشر صابرین، چاپ هفتم.
2. پورحسینی، مریم. مقاله «ابزار فرهنگی اثر گذار بر خانواده­ها»(86.9.14)،

http://www.m-narjes.org/pajooheshi/nash/nashreye

1. صادقیان، عفت. «تأثیر کامپیوتر و اینترنت بر کودکان و نوجوانان»، مجله الکترونیکی پژوهشگاه اطلاعات و مدارک علمی ایران(نما)، شماره چهارم، مرداد1384.
2. گاربر، استیفن؛ گاربر،ماریان دانیلز و اسپیزمن،فریدمن(1385)،چگونه با کودکم رفتار کنم، ترجمه شاهین خزعلی، هومن حسینی نیک،احمد شریف تبریزی، زیر نظر دکتر محمدولی سهامی، تهران: مروارید، چاپ بیستم.
3. نادر، 2010،به نقل از سایت ایران سلامت: http://forum.iransalamat.com
4. یحیایی ایله­ای، احمد، قربانیان تلویزیون (86.10.20)،http://www.e-resaneh.com/Persian/ejtemaee/ghorbanian

*دانش آموخته حوزه علمیه قم و کارشناس ارشد روان شناسی بالینی